Romowie ? historia i teraźniejszość

Opracowanie na temat historii Romów w Polsce i Europie, zagłady Romów w czasie II wojny światowej, uprzedzeń w stosunku do Romów, programów przeciwdziałania dyskryminacji i wykluczeniu Romów w krajach należących do Unii Europejskiej (m.in. na temat Dekady Romów). Tekst zawiera także polecaną literaturę.

Romowie ? historia i teraźniejszość

Opracowała Anna Lipowska-Teutsch

Przodkowie Cyganów/ Romów opuścili Indie pomiędzy V a X wiekiem a do Europy Zachodniej dotarli około XIV wieku. Uważano, że pochodzą z Egiptu i nazwa ?Cyganie? pochodzić miałaby właśnie od słowa ? Egipcjanin.
Nazwa Rom, Romowie to słowa, którymi część Romów sama się określa. Jednak Cyganie żyjący w Austrii, Niemczech, Szwajcarii i we Włoszech mówią na siebie Sinti, mieszkający w Hiszpanii i Portugalii mówią o sobie Kale, we Francji nazywają siebie ? Manusze.
W XV wieku Romowie pojawili się w Polsce, na Węgrzech, w Szwajcarii, we Włoszech, we Francji, w Hiszpanii, na przełomie XV i XVI wieku w Szkocji, w Szwecji, w Anglii.
Romowie (Cyganie) początkowo przyjmowani byli przyjaźnie, lecz już pod koniec XV wieku zaczęto wydawać prawa zmuszające ich do osiedlenia się i podjęcia pracy lub opuszczenia terytorium danego kraju.
Wielokrotnie w różnych krajach i w różnych epokach podejmowano nieskuteczne próby asymilacji Romów ? np. w cesarstwie austriackim nakazano im osiedlenie, dzieci romskie zabierano rodzicom i oddawano na wychowanie rolnikom , zakazywano handlu końmi i noszenia tradycyjnych strojów. Od 1541 Romów wołoskich zamieniono w niewolników i zmuszano do pracy ? zostali wyzwoleni dopiero w połowie XIX wieku.
Od końca XVI wieku rozpoczęły się deportacje Romów np. do Brazylii czy na Jamajkę.
Pierwsza informacja o pobycie Romów w Polsce pochodzi z 1401 roku. Romowie przybyli w XV wieku do południowej i południowo-wschodniej Polski, prawdopodobnie z terenów Czech, Słowacji, Wołoszczyzny. Następnie w XVI wieku od strony Niemiec zaczęli napływać masowo Romowie, uciekający przed prześladowaniami, jakich doznawali w Niemczech (Polska Roma). Wreszcie w drugiej połowie XIX wieku, po zniesieniu niewolnictwa Romów na Wołoszczyźnie pojawili się w Polsce Lowarowie i Kełderasze.
W drugiej połowie XVI wieku w zaczęto wydawać akty prawne, zalecające usuwanie Romów z ziem polskich a następnie ? litewskich, przy czym Romowie nadal pozostawali na tych terenach, niekiedy świadcząc cenione usługi miejscowej ludności, np. jako kowale. W drugiej połowie XVII wieku pojawiły się ustawy stanowiące próby podporządkowania Romów władzy zwierzchniej. Powoływano spośród szlachty zwierzchnika Romów, mającego między innymi wydawać zezwolenia, ułatwiające im wędrówkę. W XVIII wieku na terenach włości Karola Radziwiłla ?Panie Kochanku? powstała tzw Akademia Smorgońska, gdzie Romowie tresowali niedźwiedzie. Pod koniec XVIII wieku próbowano Romów przymusowo osiedlać, co zazwyczaj było niewykonalne tak ze względu na opór Romów jak i mieszkańców okolic, gdzie mieliby być osiedleni. Pod zaborami podlegali prawom zaborców i najchętniej przenosili na teren zaboru rosyjskiego, gdzie w najmniejszym stopniu narażeni byli na prześladowania. Jak wspomniano ? w drugiej połowie XIX wieku pojawili się na ziemiach polskich Lowarowie z Siedmiogrodu i Kełderasze z Węgier i Rumunii.
Mimo obecnie niewielkiej liczebności Romów w Polsce (około 13 000 według spisu powszechnego ? w rzeczywistości prawdopodobnie 25 000 ? 35 000) nasz kraj to ważny ośrodek międzynarodowego ruchu Romów. Od października 2004 przewodniczącym Międzynarodowej Unii Romów (International Romani Union) został Stanisław Stankiewicz z Białegostoku, uprzednio wiceprzewodniczący Unii (Przewodniczącym Parlamentu IRU pozostał nadal Dragan Jevremovic). Stowarzyszenie Romów w Polsce odgrywa kluczową rolę w upamiętnianiu zagłady Romów. W roku 1990 zorganizowano pod Warszawą IV Światowy Kongres Romów. Znaczenie Polski dla ruchu Romów może wiązać się z tym, że kraj nasz jest wielkim cmentarzyskim narodów i ludów w tym ? Romów.
Romowie podobnie jak Żydzi zostali skazani przez nazistów na zagładę
W czasie II wojny światowej zginęło z rąk faszystów ponad połowa mieszkających w Polsce Romów, z czego tylko niewielka część w obozach koncentracyjnych i obozach zagłady. Zazwyczaj dokonywano mordów na grupach Romów w miejscu, gdzie ich otoczono. Do obozu w Auschwitz II - Birekenau pierwsi Romowie, obywatele Rzeszy, trafili w lutym 1943 roku. Było to następstwem rozkazu wydanego w grudniu 1942 roku przez Himmlera o aresztowaniu wszystkich Romów i umieszczeniu ich w obozach koncentracyjnych. W Auschwitz zginęli Romowie z 14 krajów. Przebywali w barakach całymi rodzinami ? nie usiłowano rozdzielać rodzin. Romowie padali ofiarami zbrodniczych eksperymentów medycznych, ginęli z głodu i chorób. Próbowano wszystkich Romów pozostałych przy życiu zgładzić w maju 1943 roku, lecz odstąpiono od tego zamiaru ze względu na gwałtowny opór. Ostatecznie w Auschwitz-Birkenau do zamordowania wszystkich pozostałych przy życiu Romów doszło w nocy z 2 na 3 sierpnia 1943 roku. Dzień 2 sierpnia jest Dniem Pamięci o Zagładzie Romów ? w dniu tym czczona jest pamięć zamordowanych Romów ? ofiar holocaustu.
Do masowych mordów na Romach doszło również między innymi na terenie łódzkiego getta, gdzie w roku 1941 zamknięto około 5 000 Romów, prawdopodobnie z Austrii, przetrzymując ich w przerażających warunkach, czego następstwem była epidemia tyfusu. Około 4 300 Romów, którzy ową epidemię przeżyli zgładzono pomiędzy 5 a 12 stycznia 1942 w Chełmnie nad Nerem. Tablica pamiątkowa oddająca cześć zamordowanym Romom umieszczona jest w Łodzi przy ul. Wojska Polskiego 84.
Zapomniana zagłada Romów została dostrzeżona dopiero po latach. W Polsce Ludowej usiłowano zmusić Romów do tego, by porzucili koczowniczy tryb życia i podjęli pracę. Na początku lat pięćdziesiątych podjęto działania propagandowe i wspierające Romów prowadzących osiadły tryb życia. Okazało się to mało skuteczne. W latach sześćdziesiątych systematycznie zaczęto nękać Romów prowadzących koczowniczy tryb życia, stosując surowe kary za łamanie przepisów takich jak nakaz szczepień, zakaz zapalania ognisk, zakaz nielegalnych zgromadzeń, obowiązek posyłania dzieci do szkoły. Przymusowo osiedlano Romów i pod koniec lat siedemdziesiątych zanikły grupy prowadzące koczowniczy tryb życia. Jednakże niszczeniu tradycyjnego stylu życia Romów i zmuszaniu ich, by żyli podobnie jak członkowie większości nie towarzyszyło równe traktowanie Romów gdy idzie o próby powetowania wielowiekowych krzywd czy też odszkodowania za zbrodnie świeżej daty. Romowie nie zostali objęci reformą rolną, chociaż osiadli Romowie w pełni kwalifikowali się do tego, by uznać ich za bezrolnych chłopów.
Z największymi trudnościami i znacznym opóźnieniem Romowie mogli starać się o odszkodowania dla ofiar nazizmu. Cierpienia i krzywdy jakich doznali Romowie - ofiary holocaustu w drugim i trzecim pokoleniu nadal pozostają niewidzialne. Romowie stracili w czasie okupacji zarówno ludzi, którzy mogli przekazać swym dzieciom swoją wiedzę i umiejętności jak i cały dobytek. Osieroconymi dziećmi zajmowali się ich krewni, często żyjący w nędzy. W miejscowościach, gdzie zgładzono wszystkich Romów na terenach ich osady budowano domy, poszerzano gospodarstwa ludności pochodzenia polskiego.
Mozolne i spóźnione uzyskiwanie odszkodowań przez Romów stało się możliwe jedynie dzięki zaangażowaniu organizacji i środowisk romskich w gromadzenie dokumentacji dotyczącej poszkodowanych Romów i rzecznictwo ich interesów, to zaś wywołało konflikty i oskarżenia pomiędzy organizacjami i grupami romskimi. Wewnątrz środowisk romskich podważano uprawnienia Romskiego Instytutu Historycznego do wydawania zaświadczeń potwierdzających, iż Rom lub Romka jest ofiarą prześladowań nazistowskich i formułowano oskarżenia pod adresem Romów angażujących się w pozyskiwanie i wypłatę odszkodowań. Ostatecznie kwestia odszkodowań poróżniła Romów mieszkających w Polsce.
Cierpienie i prześladowania Romów, ich dyskryminacja w wielu dziedzinach życia społecznego została dostrzeżona nie tylko przez polityków.

Straszny los Romów i udział chrześcijan w ich wielowiekowych prześladowaniach znalazł swoje odbicie w prośbach o przebaczenie win kościoła.
W Bazylice św. Piotra, 12 marca 2000 słyszymy

?Módlmy się, aby dzięki kontemplacji Jezusa, naszego Pana i naszego Pokoju, chrześcijanie umieli żałować za słowa i czyny, które podyktowała im nieraz pycha, nienawiść, żądza panowania nad innymi, niechęć do wyznawców innych religii i do słabszych grup społecznych, takich jak imigranci i Cyganie (....)Módlmy się za wszystkich, których ludzka godność została zraniona a prawa podeptane; módlmy się za kobiety, tak często poniżane i dyskryminowane, i uznajmy, że istnieją formy biernego przyzwolenia, za które winy ponosili również chrześcijanie.?
Po tej modlitwie Ojciec Święty, Jan Paweł II mówił:
Boże, nasz Ojcze, Ty stworzyłeś człowieka, mężczyznę i kobietę, na swój obraz i podobieństwo i zechciałeś, aby istniała wielość narodów w jedności ludzkiej rodziny; czasem jednak równość Twoich dzieci nie była uznawana, a chrześcijanie stawali się winni postaw, które prowadziły do zepchnięcia innych na margines lub poza nawias społeczeństwa, pozwalali bowiem na dyskryminację z powodu różnic rasowych albo etnicznych. Przebacz nam i udziel łaski uleczenia ran nadal otwartych w Twojej wspólnocie na skutek grzechu, tak abyśmy wszyscy czuli się Twoimi dziećmi. Przez Chrystusa Pana naszego?.
W Polsce i innych krajach bloku wschodniego po prześladowaniach nazizmu nastąpiły brutalne próby asymilacji Romów. Romowie z grupy Bergitka, którzy stosunkowo najchętniej poddawali się polityce asymilacji tracili szacunek ze strony tych Romów, którzy obstawali przy kultywowaniu swego tradycyjnego stylu życia. Po okresie transformacji ustrojowej właśnie Romowie z grupy Bergitka znaleźli się w nędzy ? zwalniano ich bowiem masowo z pracy, która była ich podstawowym źródłem dochodów, a jednocześnie w grupie tej nie przetrwały w wystarczającym stopniu umiejętności i wiedza, pozwalające odnaleźć się w warunkach gospodarki wolnorynkowej.
Zdarza się często, że społeczność romska jest świadkiem bardzo negatywnych następstw przyzwolenia na asymilację, gdy Romka czy Rom traci miejsce w swej własnej społeczności a jednocześnie staje się zakładnikiem wspierających go przedstawicieli większości.
Isabel Fonseca w książce?Bury Me Standing; The Gipsies and Their Journey? (?Pochowaj mnie na stojąco. Cyganie i ich wędrówki?) opisuje między innymi los Papuszy, poetki romskiej, odkrytej przez Jerzego Ficowskiego . Zdaniem autorki Papusza została wyklęta przez Romów, nie tylko dlatego, że zdradziła ich tajemnice i odsłoniła ich świat ale również dlatego, że wykorzystano ją dla uwiarygodnienia polityki asymilacyjnej. Po opublikowaniu jej wierszy Julian Tuwim przeprowadził wywiad z Jerzym Ficowskim ? wymowa tego wywiadu sprowadzała się do wykazania niedorzeczności tradycji romskich a Papusza była przedstawiana jako przykład, iż Romów należy asymilować dla ich własnego dobra. Mimo próśb Papuszy by zaniechać publikowania jej wierszy, zostały one jednak wydane. Odbył się nad nią sąd romski i wykluczono ją ze społeczności jako nieczystą. Na skutek tych przeżyć Papusza utraciła równowagę psychiczną, była leczona psychiatrycznie przez 8 miesięcy, ponoć zniszczyła napisane wiersze i niewiele już później napisała ? praktycznie zamilkła, żyła w izolacji.

Obecna polityka Unii Europejskiej w stosunku do Romów to polityka integracji a nie asymilacji, wspierania i doceniania różnorodności a nie ? dążenia do ujednolicenia.
Romowie (Cyganie) choć odrzucani, pogardzani, prześladowani budzili jednocześnie fascynację. Podziela ją znany reżyser Kusturica w którego filmach życie Romów i ich muzyka są stale obecne, gdy mówi (www.lecinema.pl/lk/lk_kusturica.php)

"Byłem zawsze pełen entuzjazmu dla poczucia wolności Cyganów, ich umiejętności akceptacji życia, wewnętrznej radości, siły i optymizmu. Nie idealizuję losu Cyganów. Żyją często źle i w strasznych warunkach, ale są ludźmi, którzy wierzą w piękno i w trwanie, grają fantastyczną muzykę i udowadniają, że istnieje wiele możliwych sposobów organizowania sobie życia i społeczności - nie tylko nasz mieszczański sposób, który wielu z nas, nie-Cyganów uważa za jedynie słuszny. Cyganie zajmują najniższe miejsce w społeczeństwie i są prześladowani, ponieważ każdy mały skurwysyn z klasy średniej lubi mieć kogoś, od kogo czuje się lepszy i kim może pomiatać. W Europie wzrost agresji przeciw Cyganom to zawsze nieomylny znak, że kroi się coś niedobrego - nadchodzi kolejne totalitarne gówno".
Jednak zarówno nienawiść do Romów jak i fascynacja widowiskowymi aspektami obyczajowości Romów kryją w sobie zagrożenia dla respektowania praw Romów.
ERIO, European Roma Information Office, międzynarodowa organizacja pozarządowa w siedzibą w Brukseli działająca na rzecz obrony praw i poprawy warunków życiowych Romów w Europie publikuje na stronie internetowej http://www.erionet.org/StereotypesPol.htm) następujący tekst o stereotypach dotyczących Romów.

?Powszechne stereotypy i uprzedzenia względem Romów

Romowie kradną
?Jeśli jedziesz autobusem, w którym znajdują się jacyś Romowie, lepiej usiądź z drugiej strony.?
Takiej rady udzielił dyrektor programowy jednej z bułgarskich organizacji pozarządowych gościom z Zachodu, którzy przygotowywali się do pracy w Bułgarii. Oskarżenie o dokonywanie kradzieży jako cechy typowo romskiej jest jednym z najbardziej rozpowszechnionych uprzedzeń względem tej grupy. W dawnych czasach Romów oskarżano o kradzieże kur i jajek, dziś o kradzieże kieszonkowe i włamania.
Oczywiście byłoby głupotą stwierdzenie, że Romowie nie kradną, tak samo jak głupotą byłoby stwierdzenie, że Belgowie, Holendrzy czy Brytyjczycy nie kradną. Wielu Romów cierpi na skutek dokuczliwej biedy, co czyni niektórych z nich może bardziej podatnymi na wstąpienie na przestępczą drogę, co jest element walki o przetrwanie.
Czołowi politycy i dyrektorzy szanowanych firm są odpowiedzialni za skandale finansowe, w których defraudują sumy tysiące razy większe niż te, które Romowie kiedykolwiek zdołali ukraść. I choć defraudacja brzmi dużo elitarniej i szacowniej to nie zmienia to faktu, że wciąż jest kradzieżą.
Policja zwraca szczególną uwagę na Romów i ludzi należących do innych mniejszości, na przykład młodzież pochodzenia imigranckiego. Są oni dużo częściej kontrolowani i aresztowani, nawet jeżeli zarzuty wysuwane przeciwko nim okazują się nieprawdziwe.
Na przykład policja w Kolonii stworzyła specjalną jednostkę zajmującą się drobnymi przestępstwami wśród młodzieży, skupiając się przede wszystkim na młodzieży należącej do mniejszości. Okazało się, że 80 procent kradzieży kieszonkowych było dziełem romskich dzieci, co nie wywołało zdziwienia.

Romowie to ?ludzie drogi?/ wieczni wędrowcy
?wolność przemieszczania się w krajach Unii Europejskiej ma szczególne znaczenie dla ich sposobu życia? (projekt raportu Parlamentu Europejskiego na temat Romów).
Romowie jako szczęśliwi wędrowcy: ogromna bieda, wysoki poziom bezrobocia, niski odsetek umiejących pisać i czytać, wysoka śmiertelność noworodków, średnia długość życia piętnaście lat niższa niż przeciętna, mały dostęp do opieki społecznej. Wszystko to nic dla Romów, gdy tylko mogą się przemieszczać bez ograniczeń! (oby tylko mogli...)
Szacuje się, że trzy do pięciu procent wszystkich Romów jest wędrowcami lub tymczasowo wędrującymi w stosunku do tych, którzy zajmują się działalnością zawodową. Stereotyp mówiący o tym, że Romowie mają nomadyzm we krwi przylgnął do wszystkich Romów może w związku z tym, że pomaga utrzymać przy życiu wizerunek egzotycznego outsidera i jest dobrą wymówką dla akceptacji marginalizacji Romów w społeczeństwie.
Nawet w przeszłości nomadyzm rzadko był wyborem a często koniecznością. Przepisy prawne uniemożliwiały Romom i innym wędrowcom innego niż romskie pochodzenia osiedlanie się, gdyż byli oni uważania za zagrożenie dla porządku publicznego. Inna obawa dotyczyła ich uzależnienia się od opieki społecznej.
Nomadyzm jako wrodzona cecha Romów jest szczególnie powszechna na Zachodzie Europy, skąd Romów nieustannie przepędzano. Do 1856 roku więcej niż połowa romskiej populacji w Europie zmuszona była do przymusowego osiedlania się, służąc jako niewolnicy miejscowym władcom. W czasach komunistycznych podobnie. Romowie zmuszeni byli do osiedlania się - często na ograniczonych osiedlach, stworzonych specjalnie dla nich. Byli wykorzystywani jako tania siła robocza w fabrykach i w rolnictwie.
To częste kojarzenie Romów z wędrowcami ma swoje poważne skutki. Ubóstwo i dyskryminacją nie są częstokroć traktowane poważnie, ponieważ są postrzegane jako konsekwencje nomadycznego trybu życia. Urzędy imigracyjne często kontrolują romskie społeczności, podczas gdy dla wielu Romów nawet wycieczka do sąsiedniego miasta jest wyzwaniem nie do pokonania.

Romowie pochodzą z Europy Wschodniej
Taka idea też jest powszechna w Europie Zachodniej. Powód tego jest taki, że kilkusetletnia historia Romów w Europie Zachodniej, pierwsze wzmianki pojawiają się w XV wieku, jest zupełnie ignorowana. Ta pomyłka jest dodatkowo podtrzymywana przez podobieństwo nazw Romowie ? Rumunia (ang. Roma, Romani ? Romania). Kraj ten znany z dużej romskiej populacji. W gruncie rzeczy obie nazwy nie mają ze sobą nic wspólnego poza wspólnym pochodzeniem od nazwy włoskiej stolicy.

Romowie są inni
Pytani o tożsamość Romowie w większości uważają się za obywateli kraju, w którym żyją. Niestety ludzie nie będący Romami często nie uważają ich za równoprawnych obywateli albo w ogóle odmawiają im prawa do obywatelstwa. Jest to częsty przypadek w Europie Wschodniej. Europa zawsze miała problemy z zaakceptowaniem ?kolorowych? Europejczyków, bez względu na to czy byli Hindusami, Turkami, Arabami, Afrykańczykami, Azjatami z pochodzenia. Ten sam problem dotyczy Romów, choć mieszkają w Europie już blisko tysiąc lat. Takie myślenie jest wspierane przez demagogów i populistycznych polityków, dla których rasa i etniczność są najważniejszymi wyznacznikami tożsamości i obywatelstwa.
Większości Romów nie zauważasz ponieważ są tacy, jak wszyscy inni ludzie wokół Ciebie. Ci, którzy są widoczni, są ?widoczni? tylko dlatego, że nauczyłeś się posługiwać szczególnymi stereotypami, z których większość pochodzi z czasów nazistowskich.
Romowie się mniej sprawni umysłowo?Czy znacie jakieś badania, które wskazywałyby, że romskie dzieci uczą się lepiej jeśli są wychowywane w środowisku szkolnym, które udziela im wsparcia??
Takie pytanie skierował do nas dziennikarz. Ogólny poziom edukacji Romów jest niski. Po pierwsze na skutek ciągłej dyskryminacji dzieci romskich w szkołach, po drugie przez biedę i podejrzliwość wielu rodzin romskich względem systemu szkolnictwa.
Wyjątkowo trudno jest przekonać rodziców, aby popierali edukację swoich dzieci i posyłali je do szkół, gdzie są one dyskryminowane.
Dodatkowo muszą uczyć się o ludziach takich jak Ion Antonescu w Rumuni (jest on odpowiedzialny za ludobójstwo dziesiątek tysięcy Romów) jako o bohaterach narodowych.
To błędne koło wciąż się kręci, ponieważ jest wygodną wymówką, pozwalającą utrzymywać dyskryminację i wykluczenie.

Romowie żyją na koszt innych osób
Romowie uważani są za leniwych i unikających pracy. Typowym skojarzeniem jest też Rom żebrzący bądź wyłudzający. Dopiero co brytyjskie media prowadziły wielką i bardzo efektywna kampanię na temat zalewu Romów z Europy Wschodniej, którzy szukają w Wielkiej Brytanii korzyści płynących z opieki społecznej. Rząd słowacki dopiero co obciął zasiłki dla Romów o połowę, chcąc zmusić ich do pracy.

Bardzo rzadko widzi się żebrzących bogatych ludzi. Raczej korzystają oni ze zwolnień podatkowych albo subsydiów państwowych. Rzadko widzi się bogatych ludzi poddających się zawiłym i poniżającym procedurom, w celu otrzymania pomocy społecznej.
Praca niewolnicza Romów była używana w prawie każdym kraju w Europie. Do tej pory żaden kraj nie zaproponował wypłacania odszkodowań romskim społecznościom i nie skierował przeprosin w stosunku do nich.

Romowie to szczęśliwi outsiderzy
Romowie są outsiderami, rzeczywiście. Wystarczy powiedzieć, że jest się Romem i wiele osób będzie patrzyło na ciebie inaczej. Romowie noszą wszelkie możliwe piętna, bez względu na to, czy rzeczywiście zawinili. Życie outsidera jest rzadko szczęśliwe. Romowie wycierpieli setki lat dyskryminacji i prześladowań, których punktem kulminacyjnym było ludobójstwo nazistowskie. Wielu Romów w Europie Wschodniej żyje w warunkach przypominających kraje rozwijające się. Bez dostępu do tak podstawowych usług jak elektryczność, transport czy nawet pitna woda. Średnia długość życia Romów w Europie Wschodniej i Zachodniej jest dużo poniżej średniej. Jest to rezultatem trudnych warunków życia, ubóstwa oraz małego dostępu do usług medycznych. Śmiertelność wśród niemowląt jest nawet trzy razy wyższa od średnich krajowych.

Romowie to egzotyczni obcy
Rom to nie tylko szczęśliwy outsider, to także ktoś egzotyczny. Literatura i sztuka pełna jest opisów Romów, którzy są tajemniczy, namiętni, dzicy i nie panujący nad sobą. Carmen postrzega się jako prototyp kobiety romskiej. Angażuje się ona w namiętny romans, który kończy się śmiercią.
Niektóre z tych stereotypów były przyjmowane przez Romów, ponieważ pomagały im zajmować się egzotycznymi zajęciami, takie jak taniec czy przepowiadanie przyszłości. Dziś ogromna bieda zmusza wiele kobiet do uprawiania prostytucji. Wiele społeczności romskich, szczególnie we Wschodniej Europie ulega rozpadowi, co zmusza niektórych członków tych społeczności do zachowań stojących w sprzeczności z tradycyjnymi wartościami czy kodeksem postępowania. Społeczności romskie mają złożony i całkiem konserwatywny system zasad społecznych. Jest on oczywiście zupełnie odmienny od naszych fantazji.

Romowie mają dar do muzyki
To kolejny stereotyp, który nie wydaje się groźny na pierwszy rzut widzenia. Rzeczywiście jest wielu utalentowanych znanych romskich muzyków, takich jak: Django Rheinhardt, Titi Winterstein, Manitas de Plata. Węgry są znane ze swoich ?cygańskich? zespołów. Europa Środkowo-Wschodnia może się poszczycić wieloma romskimi orkiestrami dętymi np. the Kocani i Boban Markovic.
Zajmowanie się muzyką dawało wielu Romom szanse na przeżycie. W Europie Środkowo-Wschodniej grali w orkiestrach wojskowych Tureckiej Armii i do dziś są cenionymi muzykantami weselnymi i pogrzebowymi. Jednakże Romowie zajmowali się też innymi zajęciami na przykład wydobyciem miedzi i stolarstwem. Wiele rodów romskich takich jak Lovari, Rudari i Kalderash wywodzi swoje nazwiska od nazw dziedzin, w których się specjalizowali.

Typowy Rom
Zrób test i spytaj ludzi wokół co wiedzą o Romach. Poproś ich aby dali ci opis takiej osoby. We Wschodniej Europie ludzi są przyzwyczajeni do romskiej obecności. Do kontaktu z nimi dochodzi czasem w ramach stosunków ekonomicznych. Prawdziwa wspólnota między Romami a nie-Romami jest rzadka. Jakkolwiek w Zachodniej Europie bardzo niewiele osób miało jakikolwiek świadomy kontakt z Romami. Ich wiedza opiera się na plotkach i pogłoskach, często podsycanych przez prasę a także na ich odbiorze Romów, których można odróżnić

(?visible Roma?).
Przez Romów, których można odróżnić rozumiemy Romów, którzy ?wyglądają jak Romowie?: kobiety z długimi ciemnymi włosami, ubrane w długie kolorowe spódnice, noszące złote okrągłe kolczyki i z grupką małych dzieci wokół.
Oczywiście są Romowie tak wyglądający. Można też spotkać nie-Romów przebranych, na przykład w związku z karnawałem. Sęk w tym, że Romowie, którzy nie pasują do tego obrazu są często brani za nie-Romów. Jak na ironię, to przyczynia się do dalszego stereotypowego odbioru Romów.

Romowie nie chcą się integrować
Wielu Romów już jest zintegrowanych ze społeczeństwem. Jeśli mieszkasz w Europie Środkowej lub Wschodniej, jest duża szansa, że któryś z Twoich przyjaciół, znajomych, krewnych albo nawet Ty sam masz romskie korzenie. Czasem ludzie, którzy osiągnęli pewien poziom życia są niechętni do ujawniania swojego romskiego pochodzenia. Jest to związane z obawą, że uprzedzenia wobec tej grupy mogą narazić na szwank ich dobre imię.
Czy jesteś pewien, że jesteś gotów zaakceptować Romów jako pełnoprawnych partnerów i dać im takie same szanse jak innym, na przykład zatrudnić ich na takim samym stanowisku? Jesteś pewien, że nie uważasz, iżby Polakom należało się pierwszeństwo we wszystkich sferach życia społecznego? Jeżeli tak, to należysz do bardzo małej mniejszość według sondaży opinii publicznej.
Daj Romom prawdziwą szansę i możliwość uczestniczenia w życiu społecznym. Naucz się troszeczkę ich języka (pozdrowienia są najłatwiejsze) i zobaczysz jakie to łatwe, żeby mieć z nimi dobre kontakty. Oni już nauczyli się Twojego języka. Dlatego też to będzie jedynie mały krok we właściwym kierunku. Kiedy coś Ci zginie w pracy zobacz najpierw do swoich kieszeni, potem poszukaj pod biurkiem i nawet jeśli tego nie znajdziesz, przypomnij sobie, że to jest nieakceptowalne, żeby oskarżać jakichś Romskich kolegów albo romską sprzątaczkę. W większości przypadków to nie prawda.

Pamiętaj: Romowie mają również uprzedzenia w stosunku co do nie-Romów. Niektóre z nich są związane z faktem, że Romowie mają bardzo surowy kodeks postępowania, inne mają swoje źródło w złych doświadczeniach. Droga do wzajemnego zrozumienia prowadzi przez otwartość i szacunek wobec innych?

Te ważne uwagi z dystansem każą nam przyjmować to, co wiemy o romskich obyczajach i kulturze. Badania, na podstawie których powstała ta wiedza dotyczyć mogą jedynie części Romów ? tej części, która najmocniej utożsamiała się z swoją grupą i właściwymi dla niej prawami i obyczajami a także, najłatwiej identyfikowana była z zewnątrz jako Romowie. Badania dotyczące Romów koncentrują się na tym, co wydaje się obce, inne, egzotyczne, wyjątkowe.
Mieszkające w Polsce grupy Romów różnią się pomiędzy sobą stylem życia i stopniem kultywowania tradycji romskich.
Romowie Karpaccy (Romowie Górscy, Romowie z grupy Bergitka) prowadzą osiadły tryb życia, w ograniczonym stopniu respektują romanipen, czyli wewnętrzny kodeks prawno/obyczajowy Romów i nie mają wewnątrz swej grupy osoby orzekającej o tym, czy romanipen został złamany i jaką karę winien ponieść sprawca.
W grupie Polska Roma funkcję taką pełni Szero Rom, u Kełderaszy jest to Kris
Badacz kultury i obyczajów romskich, Jerzy Ficowski opisuje zasady dotyczące Wielkich Skalań i Małych Skalań. Wielkim Skalaniem grozi nieczystość kobiety, zwłaszcza w okresie porodu, kalające właściwości takich przedmiotów jak spódnica czy pantofle, niektóre praktyki seksualne zwłaszcza związana z całowaniem w ?nieczyste? miejsca, spożywanie mięsa końskiego i mięsa psów. Małe skalanie dotyczy zadawania się z prostytutkami, używania podczas bójki Romów przedmiotów z metalu .
Od małżonków a zwłaszcza od żony oczekuje się wierności. Ślub romski poprzedzić może porwanie narzeczonej, w niektórych grupach Romów - wśród Lowarów i Kełderaszy spotyka się kupowanie żon. Za osobę dojrzałą do małżeństwa uznaje się dziewczęta kilkunastoletnie, nawet 12-to i 13-to letnie.
W obyczajowości Romów kluczową rolę odgrywa lojalność rodzinna i grupowa. Naruszeniem tej lojalności jest również rozstrzyganie sporów na zewnątrz grupy, rodziny ? stąd też niewielkie jest prawdopodobieństwo, że Rom czy Romka skrzywdzony przez członków swej rodziny czy rodu zwróci się o zewnętrzną pomoc. Społeczność romska i rodzina romska to struktury wyraźnie hierarchiczne. Ważnym kryterium hierarchii jest wiek i osobom starszym należy okazywać szacunek, do nich też należą najważniejsze decyzje. Rodzina, ród to duża grupa osób w różny sposób spokrewnionych ze sobą i spowinowaconych, nierzadko rozrzuconych po całym świecie. Według Adama Bartosza wartości, do których stale odwołują się Romowie to cygańskość (romanipen), bycie człowiekiem, prawda, starszeństwo, szacunek.
Pozycja kobiet romskich we własnej społeczności i w szerszym otoczeniu naraża je na podwójną dyskryminację ? jako Romek w społeczeństwach dyskryminujących Romów oraz jako kobiet w społeczności, która kobiecie przypisuje podporządkowany, podrzędny status. Jednak warto zauważyć, iż kobiety romskie odgrywają kluczową rolę w przetrwaniu rodziny romskiej, że to one często są łączniczkami pomiędzy własną grupą a światem większości i że to one odgrywają znacząca rolę w projektach na rzecz poprawy sytuacji Romów, w organizacjach pozarządowych a wreszcie w polityce na szczeblu Unii Europejskiej.

Warto przeczytać
Raport roczny Komisji Europejskiej z 2005 roku ?Równość i brak dyskryminacji? (dołączony do tekstu)
Bartosz Adam - ?Nie bój się Cygana?, Sejny 1994
Ficowski Jerzy ? ?Cyganie na polskich drogach?, Kraków 1985
Ficowski Jerzy ? ?Cyganie w Polsce. Dzieje i obyczaje?, Warszawa 1989
Mirga Andrzej, Mróz Lech ? ?Cyganie. Odmienność i nietolerancja?, Warszawa 1994

W raporcie rocznym Komisji Europejskiej z 2005 roku ?Równość i brak dyskryminacji? w przytoczonych poniżej fragmentach odnajdujemy analizę sytuacji Romów w Europie jak i portrety dwóch wybitnych kobiet romskich
?Poprawa sytuacji Romów w UE
Romowie byli od wieków przedmiotem dyskryminacji i prześladowań. Pomimo iż ich pochodzenie historyczne niejednokrotnie budziło wątpliwości, obecnie osiągnięto konsensus w tej kwestii, a zwłaszcza w świetle mocnych dowodów zaczerpniętych z języka potwierdzających, że Romowie są potomkami grup, które opuściły subkontynent indyjski pod koniec pierwszego tysiąclecia naszej ery.
Chociaż w niektórych krajach nie gromadzi się danych statystycznych o pochodzeniu etnicznym ludności, szacuje się, iż w UE może mieszkać ok. 3?4 milionów Romów, a ponadto dodatkowe 2?3 miliony w Bułgarii i Rumunii, które mają przystąpić do UE w roku 2007.
Rozszerzenie UE przyczyniło się do zwrócenia większej uwagi na dyskryminację i wykluczenie społeczności romskich zarówno w ?nowych?, jak i ?starych? państwach członkowskich. Zasadnicza odpowiedzialność za rozwiązanie tych problemów spoczywa na szczeblu krajowym, regionalnym i lokalnym. Jednak szereg polityk i programów unijnych może pomóc we wspieraniu działań podejmowanych przez władze krajowe i organizacje społeczeństwa cywilnego. Niniejsza część Raportu opisuje szereg inicjatyw podejmowanych ostatnio przez Komisję Europejską celem promowania integracji społecznej Romów.
Na terenie UE Romowie w różnym stopniu doświadczają dyskryminacji i wykluczenia społecznego. We wszystkich krajach, w których dostępne są statystyki lub w których przeprowadzono badania, wśród Romów odnotowano znacznie niższy poziom wykształcenia, o wiele wyższą stopę bezrobocia, istotnie niższy poziom dochodów i słabszy stan zdrowia niż u pozostałej części populacji (patrz zwłaszcza raport Komisji Europejskiej pt. ?Sytuacja Romów w rozszerzonej Unii Europejskiej?). W wielu państwach członkowskich dzieci romskie są rutynowo segregowane w szkołach, często uczęszczają do szkół specjalnych dla dzieci mających problemy z nauką lub są przydzielane do specjalnych klas. Ponadto wielu Romów żyje w zubożałych i wydzielonych obszarach z lokalami mieszkalnymi o niskiej jakości, bez podstawowych usług i z ograniczonym dostępem do dobrej opieki zdrowotnej

(1) W niniejszym Raporcie termin ?Romowie? stosowany jest w odniesieniu do osób nazywających siebie Romami, Cyganami, Nomadami, Manuszami, Sinti, a także do innych grup postrzeganych jako ?Cyganie?. Zastosowanie terminu ?Romowie? nie ma na celu bagatelizowania ogromnej różnorodności istniejącej w ramach tych społeczności ani promowania stereotypów.
(2) http://www.europa.eu.int/comm/employment_social/fundamental_rights/pdf/pubst/roma04_en.pdf.

CHARAKTER I SKALA PROBLEMU
Sytuacja Romów w państwach członkowskich UE
Poniższe dane statystyczne opisują sytuację Romów w Europie.
W latach 2002?2003 ponad połowa dzieci w słowackich szkołach specjalnych była pochodzenia romskiego. W roku 2003 tylko połowa romskich dzieci w Niemczech uczęszczała w ogóle do szkoły, z czego 80% do szkół specjalnych.
Dzieci romskie są często zbyt licznie reprezentowane w szkołach specjalnych na Węgrzech, w Polsce i w Słowenii.
W roku 2003 ponad 85% Romów w wieku produkcyjnym nie miało oficjalnego zatrudnienia na Słowacji.
Według badania w ramach Programu Narodów Zjednoczonych ds. Rozwoju (UNDP) przeprowadzonego pod koniec 2001 r. dochody ponad 80% Romów są poniżej krajowego progu ubóstwa w Bułgarii, na Węgrzech, w Rumunii i Słowacji.
Według tego samego badania około 45% Romów na Węgrzech i Słowacji nie miało w mieszkaniu toalety.
Około 65% Romów objętych badaniem w Rumunii i 45% w Bułgarii mieszkało w lokalach nieposiadających bieżącej wody.
Źródło: Komisja Europejska ?The Situation of Roma in an enlarged European Union? oraz Program Narodów Zjednoczonych ds. Rozwoju (UNDP) ?Avoiding the Dependency Trap?.
Unijne przepisy zapobiegające dyskryminacji, o których mowa w części I niniejszego Raportu, mogą pomóc Romom w obronie swojego prawa do równego traktowania w zakresie dostępu do zatrudnienia, kształcenia zawodowego, edukacji, zabezpieczenia społecznego, opieki zdrowotnej, warunków mieszkaniowych, towarów i usług. W ramach Wspólnotowego Programu Działań mającego na celu zwalczanie dyskryminacji Komisja Europejska udziela szkoleń organizacjom wspierającym Romów i innym organizacjom pozarządowym w celu zapewnienia im prawnych i praktycznych informacji niezbędnych do ochrony ofiar dyskryminacji.
UE aktywnie monitoruje kwestię mniejszości, w tym między innymi mniejszości romskich, oraz ochronę, jaka jest im zapewniania w krajach kandydujących w ramach procesu akcesyjnego. Europejskie Centrum Monitorowania Rasizmu i Ksenofobii zwiększyło ostatnio monitorowanie sytuacji Romów w państwach członkowskich UE. Ponadto Komisja zachęca władze krajowe do uwzględniania potrzeb społeczności romskich przy opracowywaniu Krajowych Planów Działań w zakresie zatrudnienia i integracji społecznej.
Unijne fundusze zapewniają dodatkowe wsparcie finansowe dla integracji społecznej Romów. Komisja współpracuje z władzami krajowymi i organizacjami pozarządowymi celem zapewnienia, że pomoc finansowa spełnia zamierzone cele, a systemy monitorowania i oceniania polityki są udoskonalane.
Poniżej zamieszczono przykłady niektórych projektów wspieranych przez UE.
Aby rozwiązać wieloaspektowe problemy, z którymi borykają się Romowie, Komisja podejmuje działania zapewniające, że unijne polityki i programy współdziałają ze sobą w spójny sposób. Jako pierwsze zadanie zlecono przeprowadzenie badania mającego na celu przeanalizowanie sytuacji Romów w rozszerzonej UE oraz przegląd stosownych polityk. Badanie zostało przeprowadzone we współpracy z romskimi organizacjami pozarządowymi i w porozumieniu z władzami krajowymi.

WSPÓLNE DZIAŁANIA NA RZECZ POPRAWY SYTUACJI ROMÓW
Sytuacja Romów w rozszerzonej Unii Europejskiej
W ramach badania finansowanego przez wspólnotowe programy na rzecz zapobiegania dyskryminacji i promowania integracji społecznej przeanalizowano warunki życia i pracy Romów w tych krajach UE, w których są oni najliczniejsi. Na tej podstawie opracowano szereg zaleceń dla polityk w zakresie edukacji, zatrudnienia, polityki mieszkaniowej i opieki zdrowotnej. W szczególności zalecono, aby UE:
? podnosiła stopień świadomości dotyczącej sytuacji Romów i ich dyskryminowania oraz monitorowała skutki nowych przepisów prawnych wynikających z dyrektywy o równości rasowej;
? umacniała koordynację pomiędzy różnymi politykami i programami wspólnotowymi oraz pomiędzy UE a organizacjami międzynarodowymi;
? zapewniała udział Romów w formułowaniu, wdrażaniu i ocenie polityk oraz uwzględnianie spraw Romów w politykach unijnych i krajowych;
? wprowadziła metody monitorowania i oceny skuteczności programów mających na celu poprawę sytuacji Romów;
i aby państwa członkowskie:
? uznawały Romów za odrębną grupę etniczną dla celów działań priorytetowych w ramach polityk integracji społecznej i zatrudnienia;
? opracowały przy współpracy z Komisją Europejską metody gromadzenia danych o pochodzeniu etnicznym;
? zapewniły, że wszelkie władze publiczne na szczeblu krajowym i lokalnym zawierają organy odpowiedzialne za społeczną integrację Romów;
oraz aby organizacje romskie:
? bardziej aktywnie próbowały wykorzenić stereotypowe myślenie o Romach oraz uprzedzenia do nich;
? nawoływały na monitorowania sytuacji mniejszości etnicznych celem lepszej identyfikacji problemów, których doświadczają;
? były włączone do europejskich organizacji pozarządowych oraz sieci zaangażowanych w zwalczanie dyskryminacji i promowanie podstawowych praw.
Raport dostępny jest w Internecie w językach angielskim, francuskim i niemieckim na stronie:
http://www.europa.eu.int/comm/employment_social/fundamental_rights/pdf/pubst/roma04_en.pdf.

Poprawa sytuacji Romów w UE
Dekada Integracji Społecznej Romów 2005?2015
Inicjatywa pod nazwą ?Dekada Integracji Społecznej Romów? została wprowadzona w lutym 2005 r. przez rządy Bułgarii, Chorwacji, Republiki Czeskiej, Węgier, Macedonii (FYROM), Rumunii, Serbii i Czarnogóry oraz Słowacji. Jest ona wspierana przez Instytut Społeczeństwa Obywatelskiego (OSI), Bank Światowy i wiele innych organizacji międzynarodowych.
Inicjatywa będzie realizowana do roku 2015 i ma na celu zmniejszenie odległości pomiędzy Romami a resztą populacji w uczestniczących krajach. Międzynarodowy komitet sterujący składający się z przedstawicieli uczestniczących w inicjatywie rządów, międzynarodowych sponsorów oraz Romów zidentyfikował cztery obszary priorytetowe dla działań: edukacja, zatrudnienie, zdrowie i warunki mieszkaniowe ? wraz z trzema nachodzącymi na siebie problemami: biedą, dyskryminacją i płcią.
W odpowiedzi na zalecenia z badania Komisja powołała specjalną grupę obejmującą wszystkie służby (Inter-Service Group), aby zapewnić prawidłową koordynację szerokiego spektrum polityk i programów wdrażanych obecnie celem rozwiązania problemów Romów. Swoich przedstawicieli w grupie ma czternaście różnych dyrekcji Komisji i zajmują się oni nie tylko problemami dotyczącymi zatrudnienia i kwestiami społecznymi, ale także między innymi rozszerzeniem UE i relacjami zewnętrznymi, oświatą i kulturą, sprawiedliwością i prawami człowieka, opieką zdrowotną, polityką regionalną i rozwojem obszarów wiejskich. Celem jest opracowanie wytycznych dla polityk, wymiana informacji pomiędzy wszystkimi zaangażowanymi dyrekcjami, zapewnienie jak najlepszego wykorzystania dostępnych środków pomocowych oraz wyciągnięcie wniosków z doświadczeń.
UE współpracuje ponadto z innymi organizacjami międzynarodowymi w tym zakresie. Przykładowo Komisja Europejska jest członkiem Komitetu Sterującego na rzecz Dekady Integracji Społecznej Romów 2005?2015, która została zainaugurowana w Sofii w lutym 2005 r. .
Celem programu PHARE jest udzielanie pomocy państwom Europy Środkowo-Wschodniej w rozwiązywaniu problemów gospodarczo- -społecznych oraz w przygotowaniach do przystąpienia do UE. Od roku 1998 przeznaczono ponad 100 mln euro z funduszy PHARE na poprawę sytuacji mniejszości romskich w krajach, w których stanowią duży odsetek populacji.
W Bułgarii i w Rumunii nadal wydatkowane są duże kwoty na programy, których głównymi beneficjentami są Romowie i w których wdrażanie niejednokrotnie aktywnie zaangażowani są Romowie.
Przykładowo, realizowany w Rumunii projekt o nazwie ?Dostęp do edukacji dla najmniej uprzywilejowanych grup?, koordynowany przez Ministerstwo Edukacji i Badań, ma na celu zmianę praktyk w zakresie szkolnictwa poprzez wprowadzenie romskich wizytatorów do szkół, którzy będą stanowić połączenie pomiędzy władzami oświatowymi a kadrą nauczycielską (więcej przykładów zamieszczono na stronie:
http://www.europa.eu.int/comm/enlargement/phare_evaluation_pdf/revised_minorities_thematic_raw_161204.pdf).
Europejski Fundusz Społeczny (EFS), będący jednym z unijnych Funduszy Strukturalnych, finansuje kilka projektów zarówno w nowych, jak i ?starych? państwach członkowskich w celu poprawy dostępu Romów do zatrudnienia ? jako jednej z najmniej uprzywilejowanych grup ? zwłaszcza poprzez lepszą edukację i kształcenie zawodowe. Dobrym przykładem jest projekt ACCEDER z Hiszpanii, który jest częścią międzyregionalnego programu ?Walka z dyskryminacją? ukierunkowanego na rozwiązywanie problemów na rynku pracy najmniej uprzywilejowanych grup. Celem projektu jest znalezienie zatrudnienia dla 4 tys. Romów do roku zakończenia programu ? roku 2006 ? poprzez:
? pomaganie im w zdobywaniu kwalifikacji zawodowych,
? dostosowywanie programów szkoleniowych i służb zatrudnienia do specyficznych potrzeb Romów;
? zwiększanie świadomości na temat dyskryminacji doświadczanej przez Romów oraz ulepszanie sposobu postrzegania ich przez opinię publiczną;
? zachęcanie do podejmowania bardziej aktywnych środków mających na celu poprawę warunków życia Romów i ich dostępu do usług publicznych.
Ponadto wiele projektów udzielających pomocy Romom było wspieranych w ramach inicjatywy EQUAL, finansowanej przez EFS, celem zachęcania do przyjmowania innowacyjnych podejść ulepszających sytuację osób najmniej uprzywilejowanych przy szukaniu zatrudnienia. Pomiędzy rokiem 2001 a 2004, 45 finansowanych projektów poświęconych było tylko Romom lub równocześnie Romom i innym najmniej uprzywilejowanym grupom W nowej rundzie programu EQUAL rozpoczynającej się w roku 2005 Romom poświęconych jest około 80 nowych projektów.

Przykładowe projekty EQUAL
W Austrii projekt ?Mri Buti? miał na celu pomaganie Romom w znalezieniu pracy w regionie Burgenland poprzez ukierunkowanie i poradnictwo zawodowe. Na Węgrzech Romowie szkoleni byli w wykonywaniu prac, na które istnieje lokalne zapotrzebowanie, jak np. murarstwo i opieka nad dziećmi. W Niemczech wdrożono projekt testowania nowego podejścia do kwalifikacji Romów i Sinti ? przykładowo do wykonywania takich zawodów, jak mediator w edukacji lub pracy społecznej. We Francji i w Irlandii członkom społeczności romskich i nomadzkich udzielana jest pomoc przy zakładaniu działalności gospodarczej.

Romowie w Brukseli ? eurodeputowana Lívia Járóka
Wybrana w czerwcu 2004 r., Lívia Járóka była pierwszym eurodeputowanym pochodzenia romskiego z nowych państw członkowskich. Z wykształcenia jest antropologiem społecznym i obecnie pisze doktorat w University College London na temat mniejszości etnicznych. Postrzega siebie przede wszystkim jako przedstawicielkę narodu węgierskiego w Parlamencie, ale ponieważ znaczna jego część to Romowie, również postrzega siebie jako mediatora pomiędzy różnymi organami zajmującymi się sprawami Romów na szczeblu UE a reprezentatywnymi grupami zajmującymi się tymi kwestiami w terenie.
Lívia Járóka podkreśla, iż panuje duża ignorancja na temat Romów, którzy ze względu na stereotypy są uważani za jednorodną grupę, mającą wspólną tożsamość i taką samą charakterystykę, przy czym stereotypy te są albo nadmiernie uromantycznione, albo bardzo negatywne. W rzeczywistości kilka milionów Romów w Europie to społeczność tak zróżnicowana, jak każda inna grupa etniczna ? posługująca się różnymi językami, mająca odmienne kultury i warunki środowiskowe, a także różne umiejętności i uzdolnienia. Jeśli oni sami mają wspólne poczucie tożsamości cygańskiej, to wynika ono często z podobnych doświadczeń w zakresie dyskryminacji i wykluczenia społecznego. Istnieje potrzeba zmiany ogólnego postrzegania Romów i odmitologizowania wizerunku nadanego im przez innych i zastąpienia stereotypów rzeczywistością.
Ponadto zdaniem pani europoseł uproszczone i niezgodne z rzeczywistością postrzeganie Romów doprowadziło do błędnego przekonania co do kwestii, które mają być objęte politykami dotyczącymi Romów.
Dyskryminowanie Romów lub kwestie kulturowe winny być rozwiązywane jako takie właśnie kwestie, wraz z zapewnieniem specjalnych środków ukierunkowanych na ich eliminowanie. Problemów, z którymi borykają się Romowie w zakresie edukacji, zatrudnienia, opieki zdrowotnej oraz lokali mieszkaniowych nie należy rozwiązywać przede wszystkim z perspektywy romskiej, ale według ich specyficznych właściwości. Innymi słowy, należy dążyć do wprowadzenia polityk zapewniających każdemu równy dostęp do dobrego wykształcenia, dobrej pracy, wysokiej jakości opieki zdrowotnej itd. bez względu na pochodzenie etniczne.
Ważnym sposobem zmiany wizerunku Romów jest zdaniem pani europoseł zaangażowanie większej liczby Romów w sferę polityki i mediów: Chciałabym widzieć więcej Romów uczestniczących w procesach decyzyjnych i w tym celu współpracuję ściśle z organizacjami pozarządowymi i z każdym, kto może przyczynić się do poprawy sytuacji Romów, niezależnie jaką partię reprezentuje. W tym kontekście uważam, że program staży wprowadzony przez Komisję Europejską przy udziale Instytutu Społeczeństwa Obywatelskiego (OSI) jest wspaniałą inicjatywą i obecnie jestem w trakcje organizowania podobnych praktyk w Parlamencie. Kolejnym obszarem, w którym zwiększenie obecności Romów jest fundamentalną sprawą są media. W mediach panuje pewna histeria w odniesieniu do Romów, którzy często błędnie i w sposób niedopuszczalny przedstawiani są jako zagrożenie dla bezpieczeństwa narodowego. Traktuję rok 2007, który jest Rokiem Równych Szans, jako dużą szansę na zmianę ogólnego postrzegania Romów. Już pracujemy nad pomysłami i inicjatywami, dzięki którym Rok Równych Szans będzie miał rzeczywisty efekt.
Dwie inne części Funduszy Strukturalnych, Europejski Fundusz Rozwoju Regionalnego (EFRR) oraz Europejski Fundusz Orientacji i Gwarancji Rolnej (EFOGR), również wspierają szereg programów, których beneficjentami są Romowie i mieszkańcy najmniej uprzywilejowanych obszarów. Na takich obszarach EFRR dofinansowuje budowę dróg i innej podstawowej infrastruktury, jak np. systemów wodociągowo-kanalizacyjnych, oraz renowację szkół i szpitali, a także tworzenie małych przedsiębiorstw.
Z kolei EFOGR wspiera najmniej uprzywilejowane społeczności na terenach wiejskich.

WSPÓLNOTOWY PROGRAM DZIAŁAŃ SKUPIAJĄCY SIĘ NA ROMACH
Wspólnotowy Program Działań wprowadzony w celu wzmocnienia nowych przepisów UE zapobiegających dyskryminacji stanowi uzupełnienie dla projektów wspieranych w ramach Funduszy Strukturalnych.
Jako priorytety dla udzielania pomocy finansowej w ramach programu zidentyfikowano rozwiązywanie problemów doświadczanych przez Romów w związku z dostępem do edukacji i zatrudnienia. Ponadto zachęcano organizacje romskie do wnioskowania o przyznanie dofinansowania do projektów w innych obszarach priorytetowych, jak np.: rozwój współpracy pomiędzy organizacjami pozarządowymi, szkolenie podmiotów zaangażowanych w obronę praw osób narażonych na dyskryminację oraz opracowanie sposobów monitorowania dyskryminacji (wykaz projektów dofinansowywanych w ramach programu działań zamieszczono na stronie:
http://www.europa.eu.int/comm/employment_social/fundamental_rights/callspt/result006_en.htm).
Ze środków programu finansowanych jest obecnie pięć projektów, które mają na celu rozwiązanie specyficznych problemów napotykanych przez Romów i w których uczestniczą organizacje z różnych państw UE

Zapewnienie dzieciom romskim edukacji o niedyskryminującej jakości
Projekt ma na celu zwiększenie świadomości problemów napotykanych przez dzieci romskie oraz konieczności rozwiązywania tych problemów. Program skierowany jest do nauczycieli, nauczycielskich związków zawodowych, władz oświatowych i rodziców oraz dąży do poprawy jakości szkolnictwa i zmiany polityki.
Na szczeblu europejskim zrobiono wiele, aby wyeliminować dyskryminację Romów w Europie Wschodniej ? mówi kierownik projektu Elena Jenaro. Ale jest to pierwszy projekt dążący do ulepszenia procesu kształcenia romskich dzieci, w którym uczestniczyć będą nauczycielskie związki zawodowe. Dzieci romskie są ważnym elementem przyszłości społeczeństw, a nauczycielskie związki zawodowe mają w tym zakresie ważną rolę do odegrania.
Konkretnym skutkiem będzie przygotowanie krajowych planów działań z wytycznymi dla związków zawodowych, którymi mają się kierować podczas negocjacji z władzami oświatowymi. Innym zamierzeniem projektu jest opracowanie zestawu narzędzi do szkolenia nauczycieli w rozpoznawaniu dyskryminacji i postępowaniu w takich przypadkach. Celem jest przeszkolenie na początek 75 nauczycieli w korzystaniu z narzędzi, a następnie przeszkolenie przez każdego nauczyciela przynajmniej kolejnych 10 nauczycieli, aby pod koniec projektu przeszkolonych było ponad 750 osób.
Lider: Europejski Komitet Związków Zawodowych Na Rzecz Edukacji ? ETUCE
Partnerzy: Algemene Onderwijsbond, Związek Zawodowy PODKREPA, Związek Zawodowy Pracowników Oświaty i Nauki na Słowacji, Nauczycielska Unia Demokratyczne Węgier, Syndicat des Enseignants de Hongrie, Syndicat des Enseignants Bulgares.
Informacje: kierownik projektu Elena Jenaro, adres e-mail:

Zaangażowanie Romów i Sinti na rzecz skutecznej polityki zatrudnienia i oświaty
Projekt jest wspólnym przedsięwzięciem różnych organizacji pozarządowych z Bułgarii, Republiki Czeskiej, Węgier, Włoch i Słowacji, które zajmują się walką o prawa Romów w różnych obszarach. Dwa główne cele to opracowanie długoterminowych polityk zwalczających systemową dyskryminację Romów i Sinti w edukacji i zatrudnieniu oraz zwiększenie możliwości i pewniejszego udziału organizacji pozarządowych na arenie politycznej jako skutecznych orędowników praw społeczności Romów.
Jak zauważa kierownik projektu Savelina Danova: zamierzeniem projektu jest podnoszenie umiejętności działaczy Romów i Sinti oraz wprowadzanie ich na stałe w sferę decyzyjną, aby zapewnić zgodność polityk z potrzebami i wymaganiami Romów i Sinti.
Kluczowym celem jest kontynuacja projektu po upływie okresu finansowania UE. Pozostałe cele projektu to udokumentowanie dyskryminacji Romów w zakresie zatrudnienia i edukacji oraz ocena programów rządowych dotyczących edukacji Romów. Na tej podstawie opracowane zostaną zalecenia do polityk, które z kolei będą stanowić fundament dla przyszłych działań lobbistycznych zmierzających do umocnienia polityk w tych obszarach.
Lider: Międzynarodowa Helsińska Federacja Praw Człowieka
Partnerzy: European Roma Rights Centre (ERRC) oraz Europejski Urząd Informacji Romskiej (ERIO)
Informacje: kierownik projektu Savelina Danova, adres e-mail:

TRANSPOSE ? sieć przedstawicieli Romów i Nomadów wspierająca osoby działające na rzecz bezpiecznej równości
Projekt ten jest wspólną inicjatywą Ruchu Irlandzkich Nomadów (ITM), Europejskiego Centrum Praw Romów (ERRC) oraz włoskiego Komitetu Helsińskiego i obejmuje 5 krajów (Irlandię, Republikę Czeską, Słowację, Węgry i Włochy). Przyjęto następujące cele dla projektu:
? zwiększanie świadomości decydentów, wyspecjalizowanych organów oraz opinii publicznej co do istnienia dyskryminacji Nomadów i Romów;
? zwiększanie świadomości Nomadów i Romów co do przysługującej im ochrony prawnej oraz dostępnych sposobów zwalczania dyskryminacji;
? zwiększanie solidarności pomiędzy Nomadami i Romami w zwalczaniu dyskryminacji;
? przeszkolenie sieci wykwalifikowanych przedstawicieli Nomadów i Romów, którzy mogą działać na rzecz zapewnienia stosowania unijnych dyrektyw o równości na szczeblu lokalnym.
Zdaniem Anne Jennings-Tauciene: Program TRANSPOSE daje wyjątkową szansę Nomadom i Romom na nabycie umiejętności umożliwiających im zostanie przedstawicielami swoich społeczności. Inicjatywa ma na celu umocowanie przedstawicieli poprzez dostęp do informacji, a zatem dostęp do praw. Celem jest utworzenie silnej, lokalnie wspieranej sieci przedstawicieli, którzy będą stosować umiejętności nabyte w ramach szkolenia TRANSPOSE, przy czym sieć ta stanowić będzie skuteczny zasób dla swoich społeczności.
Lider: Ruch Irlandzkich Nomadów (ITM)
Partnerzy: European Roma Rights Centre (ERRC) oraz Włoski Komitet Helsiński (IHC).
Informacje: kierownik projektu Anne Jennings-Tauciene, adres e-mail:

Roma EDEM ? Promowanie integracji Romów/Nomadów oraz równego traktowania w zakresie edukacji i zatrudnienia
Ogólnym celem projektu jest zmniejszenie luki pomiędzy zapobiegającymi dyskryminacji przepisami prawnymi a praktyką w odniesieniu do Romów oraz zapewnienie stałej obecności kwestii romskich w politycznej agendzie UE. Ponadto projekt dąży do promowania braku dyskryminacji w zakresie usług publicznych, podnoszenia świadomości kluczowych uczestników sektora publicznego i prywatnego oraz zwiększenia możliwości stowarzyszeń i społeczności Romów i Nomadów, a zwłaszcza kobiet, w zakresie ochrony swoich podstawowych praw, a także zapewnienia, by informacje o Romach, Nomadach i ich kulturze były dokładne i pozbawione stereotypów.
Działania zaplanowane na dwuletni okres realizacji projektu ? wyjaśnia kierownik projektu Cristina Domínguez Robles ? obejmują seminaria na temat równouprawnienia pod kątem edukacji i zatrudnienia w każdym kraju uczestniczącym w projekcie, które są adresowane do stowarzyszeń Romów i Nomadów, międzynarodowe seminaria na temat monitorowania na szczeblu lokalnym przepisów prawa i polityk zapobiegających dyskryminacji, opracowywanie i rozprowadzanie materiałów dla Romów zawierających informacje o równych prawach, zasobach i przykładach dobrych praktyk w języku angielskim, hiszpańskim, portugalskim, czeskim, włoskim i rumuńskim, a także w języku romskim.
Lider: Fundación Secretariado General Gitano
Partnerzy: Komisja ds. Równości Irlandii Północnej, Wysoka Intendentura ds. Imigracji i Mniejszości Narodowych w Portugalii, Parlamentarna Komisja ds. Praw Mniejszości Narodowych i Etnicznych na Węgrzech, Departament Praw Człowieka w Urzędzie Rady Ministrów Republiki Czeskiej, Krajowa Rada ds. Zwalczania Dyskryminacji w Rumunii oraz Romski CRISS w Rumunii.
Informacje: kierownik projektu Cristina Domínguez Robles, adres e-mail:

RomEco ? Romowie i rynek pracy
Większość polityk i projektów ukierunkowanych na zwalczanie społecznego wykluczenia
Romów w Europie skupia się na kwestiach kulturowych ? zauważa kierownik projektu
Jochen Blaschke ? a ponadto nadal odczuwalny jest brak polityk koncentrujących
się na integracji Romów w całej Europie.
Projekt ma na celu zbadanie sytuacji Romów na rynku pracy w czterech krajach: Bułgarii, Republice Czeskiej, Niemczech i we Włoszech oraz ocenę programów kształcenia zawodowego pod kątem integracji Romów i gospodarki. Głównym celem jest ustanowienie sieci ekspertów, obejmującej również Romów i zajmującej się dyskryminacją, rynkami pracy, kształceniem zawodowym oraz kwestiami romskimi, wymiana poglądów i pomysłów w celu zidentyfikowania kluczowych warunków skutecznej polityki integracyjnej.
Kolejnym celem jest opracowanie nowego podejścia do kształcenia zawodowego umożliwiającego dalszą integrację Romów z rynkiem pracy. Ponadto opracowane zostaną broszury i inne publikacje celem zwiększenie świadomości opinii publicznej o sytuacji Romów.
Lider: Berliner Institut für Vergleichende Sozialforschung (BIVS) w Niemczech
Partnerzy: Universit? degli Studi di Firenze, Dipartimento di Scienze dell´Educazione we Włoszech, Stowarzyszenie Dzeno w Republice Czeskiej oraz Studii Romani w Bułgarii.
Informacje: kierownik projektu Jochen Blaschke, adres e-mail: ; koordynator projektu Guillermo Ruiz, adres e-mail:
W ramach Wspólnotowego Programu Działań oferowane jest również wsparcie finansowe na rzecz sieci reprezentującej interesy Romów na szczeblu UE. Sieć została założona jako wspólna platforma komunikacyjna i konsultacyjna z myślą o przedstawicielach Romów i decydentach, aby zwrócić uwagę na kwestie romskie ? innymi słowy, aby zapewnić, że interesy Romów są brane pod uwagę we wszystkich politykach, które ich dotyczą (szczegółową specyfikację zamieszczono na stronie:
http://europa.eu.int/comm/employment_social/ fundamental_rights/callspt/calls_en.htm).

Romowie w Brukseli ? eurodeputowana Viktória Mohácsi
Przed rozpoczęciem pracy w Parlamencie Europejskim w grudniu 2004 r. Viktória Mohácsi była Komisarzem ds. desegregacji romskich dzieci przy węgierskim Ministerstwie Edukacji, a wcześniej pracowała w Europejskim Centrum Praw Romów w Budapeszcie. Jej tożsamość romska jest dla niej kluczem do pełnienia funkcji eurodeputowanego; ma jasno określoną misję walki o prawa Romów.
Chociaż jako Romowie jesteśmy w Europie bardzo różnorodną grupą, mamy wspólną tożsamość, wspólny dorobek kulturowy oraz wspólny język, pomimo iż ma on wiele dialektów. Nasza tożsamość grupowa jest ponadto umacniana wiekami dyskryminacji. Ze względu na poczucie zagrożenia przebywamy w naszych własnych społecznościach i izolujemy się od innych ludzi w krajach, w których mieszkamy.
Viktória Mohácsi ma zdecydowane poglądy dotyczące sposobów wywołania istotnych zmian w sytuacji Romów na terenie Europy. Społeczeństwo obywatelskie może prowadzić lobbying, ale kluczem do podejmowania działań są rządy. Jednakże, ogólnie mówiąc, rządy koncentrują się na kulturowych aspektach problemów Romów, na promowaniu folkloru romskiego, który postrzegany jest jako popularny i bezpieczny w kontekście politycznym, przy czym wydatkuje się wiele środków na inicjatywy w tym zakresie. Bardzo niewiele robi się na rzecz integracji społecznej Romów, a ponadto niewiele środków przeznaczanych jest na edukację, lokale mieszkaniowe lub zatrudnienie, które są kluczowe dla integracji. Kiedy ludzie są głodni, nie są w nastroju do tańca.Najbardziej palącym problemem jest edukacja, którą biorę sobie najbardziej do serca. Sytuacja w zakresie edukacji jest bardzo podobna we wszystkich krajach niezależnie od rozmiaru społeczności romskiej ? nawet w Finlandii, w której, o ile się nie mylę, mieszka niecałe 10 tys. Romów, większość romskich dzieci uczęszcza do szkół specjalnych dla dzieci mających problemy z nauką. Na Węgrzech w szkołach specjalnych jest 30% dzieci w wieku od 6 do 14 lat. Moim zdaniem dla absolwentów tych szkół jest to umysłowy holokaust ? otrzymują bardzo niski poziom wykształcenia, który skutecznie zamyka im możliwość dalszej edukacji. W efekcie utrudnia lub uniemożliwia im to znalezienie pracy i są zmuszeni do życia z zasiłków społecznych. Wysokie bezrobocie wśród Romów jest częściowo spowodowane sytuacją społeczną i dyskryminacją, ale ważną przyczyną jest również brak wykształcenia. W roku 2002 rząd Węgier wprowadził politykę desegregacji romskich dzieci w szkołach celem objęcia ich do roku 2006 głównym systemem edukacji. Wcześniej przeprowadzono wśród rodziców badanie ich opinii na temat propozycji. O ile ponad połowa respondentów poparła pomysł integracji, 94% osób powiedziało, że nie chciałoby, aby ich dziecko siedziało obok dziecka romskiego. Rolę eurodeputowanej postrzegam jako pomost umożliwiający komunikację pomiędzy UE a ludźmi pracującymi w terenie i dostarczanie im aktualnych informacji. Uważam, że UE jest ważna, ponieważ może naciskać na rządy krajowe, aby podejmowały działania. Moim celem jest zapewnienie, by wszystkie dzieci miały takie same prawo do wysokiej jakości edukacji niezależnie od ich pochodzenia i będę szczęśliwa, jeśli do końca mojej kadencji uchwalone zostaną przepisy dotyczące desegregacji. Jestem bardzo optymistycznie nastawiona do inicjatywy pod nazwą ?Dekada Integracji Społecznej Romów?, ale ważne jest, aby uczestniczące w niej organizacje pozarządowe kierowały środki pieniężne na rzeczywiste problemy i zagrożenia oraz na programy, które faktycznie mogą coś zmienić.
W listopadzie 2004 r. Komisja wprowadziła program praktyk sponsorowany przez Instytut Społeczeństwa Obywatelskiego (OSI), polegający na zapewnieniu stażu w służbach Komisji 10 Romom ? absolwentom uczelni wyższych. Staż trwa trzy miesiące i mogą się o niego ubiegać kandydaci z nowych państw członkowskich (oprócz Cypru i Malty), Bułgarii, Rumunii, Chorwacji, Byłej Jugosłowiańskiej Republiki Macedonii (FYROM), Serbii i Czarnogóry oraz Turcji. Celem programu jest zapoznanie stażystów z ogólną ideą celów integracji europejskiej, zdobycie praktycznej wiedzy na temat pracy w Komisji oraz doświadczenia osobistego i kontaktów, które będą przydatne w przyszłej karierze zawodowej

Staże dla Romów
Zdaniem Odile Quintin ? Dyrektor Generalnej ds. Zatrudnienia i Spraw Społecznych, program umożliwi absolwentom ?wgląd w sposób wykonywania pracy w Komisji oraz wniesienie wkładu do naszego myślenia (...); [Program] przyniesie korzyści młodym ludziom i ich społecznościom oraz będzie bardzo korzystny także i dla nas, gdy będziemy rozważać przyszły kierunek działań?.
Czterech absolwentów romskich, którzy zostali wybrani na staże rozpoczynające się 1 maja 2005 roku, to:
reporter Bułgarskiej Telewizji Publicznej, romski ekspert prawny, który pracuje dla Fundacji na rzecz Zmian Demokratycznych w Bukareszcie oraz Europejskiego Centrum Praw Romów w Budapeszcie, konsultant doradzający w kwestiach romskich kilku międzynarodowym organizacjom oraz wspólnotowy koordynator łącznikowy.
Absolwentka nauk politycznych na Amerykańskim Uniwersytecie w Bułgarii Radostina Chaprazova, która rozpocznie staż w DG Zatrudnienie, powiedziała, że ?praktyki są dla mnie wyjątkową szansą, ale także i dużym wyzwaniem. Umożliwią mi sprawdzenie, czy rzeczywiście mogę przyczynić się do ochrony praw mojego narodu i czy obrałam dobry kierunek rozwoju zawodowego. Bułgaria jest mieszanką różnych religii, etniczności i narodowości. Pomimo tego istnieje otwarta wrogość w stosunku do Romów, która wyraża się w niechęci nawet do komunikowania się, a tym bardziej do mieszkania w tej samej okolicy lub do uczęszczania przez dzieci do tej samej szkoły. Tysiące Romów mieszkają w biedzie w gettach oddzielonych od reszty społeczeństwa i w niedopuszczalnych warunkach, które wymagają zmian, a moją misją jest działanie na rzecz wywołania takich zmian.

? poprzednia strona | wersja do wydruku | wersja tekstowa (duże litery)